Black Mirror

Heb gisteren achterelkaar twee van de drie nieuwe afleveringen van Black Mirror gekeken. Geweldige unheimliche toekomst-van-morgen verhalen (en ondanks de beklemmende aspecten zuiver anti-retro.) VPRO schijnt eindelijk wakker te zijn geworden en zal de eerste serie gaan uitzenden (informatie daarover is enigszins schimmig). Vorig jaar schreef ik een essay over de eerste serie voor Holland SF:

Black Mirror: De Nieuw Omgangsvormen

Een premier die zich gedwongen ziet om de hoofdrol te spelen in een vernederend mediaspektakel. Een maatschappij gebouwd rond een talentenshow. Het alledaagse leven wanneer iedereen ervaringen direct kan opslaan en weer afspelen. De driedelige miniserie Black Mirror (2011) is de tijdige terugkeer van zowel inventieve Britse televisiesciencefiction als de vraag hoe de wereld van morgen eruit kan gaan zien. De laatste televisieserie die een serieuze poging waagde was het Amerikaanse Wild Palms (1993) dat achteraf gezien veel ideeën te radicaal projecteerde (met name op politiek gebied en de staat van virtual reality). Omdat de serie nog niet in Nederland is uitgezonden zal ik proberen belangrijke plotwendingen buiten beschouwing te laten. In zekere zin zijn die ook van secundair belang in een serie die wordt voortgestuwd door ideeën en sfeer.

De wereld waarin Black Mirror zich afspeelt is die van de nabije toekomst. Hier geen ruimteschepen, intergalactische oorlogen of buitenaards leven. Het zijn geen toekomstdromen maar potentiële nachtmerries die, omdat ze zo dicht op het heden zitten, een vreemde naargeestigheid uitademen. Het eerste deel The National Anthem kan zich zelfs in het heden afspelen. Wat schrijver Charlie Brooker poneert is een situatie waar wij onbewust naar toe hebben gewerkt en die totaal onverwacht realiteit zou kunnen worden. De Britse premier wordt op een ochtend gewekt en krijgt een video onder ogen van de gekidnapte prinses Susannah. Binnen een dag moet worden voldaan aan de gestelde eis want anders zal ze worden vermoord. De eis is dat de premier live op televisie seks zal hebben met een varken.

         In koortsachtig tempo volgen we hoe de premier hoopt op een snelle ontknoping van de gijzeling om zijn vernederende lot te kunnen ontlopen. Maar voorbij plotontwikkelingen gaat The National Anthem over hedendaagse technologie en hoe dit ons sociale gedrag verandert. Brooker deed in een interview met The Guardian weinig mysterieus over het overkoepelende thema van de serie:

"If technology is a drug – and it does feel like a drug – then what, precisely, are the side-effects? This area – between delight and discomfort – is where Black Mirror, my new drama series, is set. The "black mirror" of the title is the one you'll find on every wall, on every desk, in the palm of every hand: the cold, shiny screen of a TV, a monitor, a smartphone.”

Wat The National Anthem tastbaar maakt, terwijl we dit zelf zouden moeten kunnen ontwaren, is de manier waarop technologie alles zichtbaar maakt. Het strategisch geheimhouden van de videoboodschap van de prinses waarin ze de situatie en eisen uitlegt is binnen negen minuten onmogelijk wanneer het op YouTube verschijnt. Britse media verzwijgen in het begin met enige tegenzin de kidnapping, maar dankzij buitenlandse media en internet blijkt een embargo snel onmogelijk vol te houden. Via sms houdt een lid van het team van de premier een journaliste stiekem op de hoogte. Een eerste tegenzet om de kidnapper te misleiden mislukt door een achteloos genomen foto die meteen via twitter wordt verspreid. Hoewel de druk op de premier om de eis in te willigen vanuit het koninklijk huis en het kabinet groot is, laat The National Anthem vooral zien hoe meedogenloos het publiek is. Eerst lacherig, want het is toch maar een politicus, daarna rationeel hard omdat het een hoger doel dient. In die zin maakt Brooker de unieke, paradoxale zichtbare eenzaamheid van publieke figuren voelbaar, machthebber maar tegelijkertijd slaaf van opiniepeilingen die op directe wijze het beslissingen en beleid sturen. De conclusies van The National Anthem zijn zeer wrang maar wat vooral blijft hangen is een gevoel van onbehagen, alsof onze informatietechnologieën geen afstand meer kennen maar op onze lichamen plakken. Een claustrofobische maatschappij.

15 Million Merits, het tweede deel van de serie, speelt verder in de toekomst en heeft het karakter van een klassieke sciencefiction dystopie. We maken kennis met een wereld waarin individuen ’s ochtends wakker worden in een kamer waarvan de muren zijn opgebouwd uit beeldschermen. Werk bestaat uit het stationair fietsen waarmee energie wordt opgewekt (mensen met overgewicht, een onderklasse, leven als schoonmaker.) Tijdens het fietsen kan men zappen langs ontelbare mediaprogramma’s waarvan een alle fietsers obsedeert: een talentenshow. Het fietsen genereert niet alleen elektriciteit maar ook punten (merits genaamd). Bij ongeoorloofd gedrag (het wegzappen van advertenties en het pornografische programma Wraith Babes ) worden punten afgetrokken. Na het behalen van vijftien miljoen punten krijgt men de kans om mee te doen aan de talentenshow en de belofte van een leven zonder fietsen.

         15 Million Merits combineert op slimme wijze een aantal motieven uit het heden en bouwt hier een complete maatschappij omheen. Brooker laat de centrale plek van entertainmentvormen in onze levens zien en verbindt deze slim met elkaar. Een digitale avatar, zoals we inmiddels kennen van spelcomputers als Nintendo Wii, speelt een belangrijke rol in het toekomstige leven. De talentenshow als model voor entertainment is nu al overheersend, alleen is het hier nog platter, bijna niet meer verbonden met dromen van beroemdheid maar bijna puur een sprong naar een beter en zorgeloos leven. Het is duidelijk geen opbeurend toekomstbeeld, de uniforme grijze kleding helpt niet, maar Brooker voegt weer een belangrijke laag toe: de sociale omgangsvormen. Iedereen is voornamelijk gericht op zijn scherm waardoor sociaal contact tot een minimum wordt beperkt. De lage corpulente klasse wordt voornamelijk genegeerd of anders beschimpt. Ambitie is enkel gericht op het winnen van de talentenshow, verlangen voor een ander opgevangen met de verplichte pornografie. Dit is een maatschappij waarin men wordt geacht om als puur individu te functioneren. Macht en politiek zijn dan ook compleet onzichtbaar geworden. Hier lijkt Brooker de conclusies van een film als Network (1976) te volgen: wanneer het hoofdpersonage een radicaal gebaar dreigt te maken zal het systeem het ongenadig onderdeel van zichzelf maken zonder de handen vuil te hoeven maken aan repressie.

Brooker liet de laatste aflevering The Entire History of You door Jesse Armstrong schijven zonder dat de beslissing de toon van serie op enige wijze veranderde. Integendeel, want The Entire History of You is de vervolmaking van de voorgaande observaties dat technologie het sociale leven op radicale wijze veranderd. Na een beoordelingsgesprek blijft een enkele zin van het assessmentteam de hoofdpersoon achtervolgen. Op een etentje met kennissen die avond komt het ter sprake en dan is al duidelijk dat een groot deel van de bevolking een implantaat achter de oren heeft waarmee men alle ervaring opneemt en weer kan afspelen (de re-do), zowel privé “achter de ogen” als openbaar op televisies. Het is een wereld van het perfecte geheugen.

Wat The Entire History of You zo indringend maakt is niet alleen de nadelen van een perfect geheugen zodra gevoelens van jaloezie zich opdringen, maar vooral de manier waarop mensen met elkaar omgaan. Sciencefiction heeft traditioneel de neiging gehad om mensen op een afstandelijk rationele manier met nieuwe technologieën te laten omgaan. En dit werkt door in de taal en het sociale gedrag. Wat Black Mirror keer op keer laat zien is dat technologie de omgangsvormen verandert en op een manier die zo realistisch is dat we bepaalde contouren al in het heden herkennen. In The Entire History of You is dat een hooghartig sarcastisch, permanent ironische manier van communiceren. Technologie is dan niet zozeer een emotioneel schild als een spiegel waarmee communicatie een vreemde agressief afstandelijke vorm krijgt. In het geval van het perfecte geheugen worden details en gebaren belangrijker dan de beweging van een conversatie. De permanente zichtbaarheid die zelfgeobsedeerd gedrag stimuleert is een vruchtbare bodem voor conflicten en zal op sluimerende wijze het einde van de sociale relatie veroorzaken.

         In extreme vorm wordt dit duidelijk wanneer het echtpaar na een ruzie seks heeft maar ze allebei re-do’s bekijken van vroegere liefdevollere seks. De boodschap kan niet duidelijker zijn overgekomen. Funes el memorioso het korte verhaal van Jorge Luis Borges maakte op meer melancholische wijze duidelijk dat een perfect geheugen een vloek is. De jonge man in dat verhaal leeft teruggetrokken in duisternis, verloren in een overweldigend bouwsel van herinneringen. Black Mirror is een wereld van gesloten systemen, claustrofobisch, een duister labyrint zonder uitwegen. De oplossingen die de hoofdpersonen verzinnen zijn radicale gebaren maar het schenkt ze om verschillende redenen een valse bevrijding. Het vormt als geheel ook een vorm van waarschuwende sciencefiction die we niet meer gewend zijn, het roept een gevoel op van “dit nooit!” Gevolgd door de vraag of het niet al te laat is om het te voorkomen. Maar dat gevoel werd voorheen opgewekt door een angst voor de massamoord van de atoomoorlog of de levende nachtmerrie van de politiestaat. Black Mirror is op alle niveaus doordrongen van een nieuwe angst, een wereld van perfecte controle zonder machtsoefening, zonder discipline. In de zwarte spiegel hypnotiseren we onszelf.