De Toekomst van Europa

Geen slecht moment om deze vraag te stellen: wat is de toekomst van Europa? De dreigende Grexit (of is dat alleen maar een dreigement?) maakt veel dingen duidelijk over de huidige staat van het continent en de dreigende mislukking van de Europese Unie. Dus is het ook tijd om naar alternatieven te kijken.

Allereerst, de huidige situatie. Een hypothetische Grexit is niet het einde van de E.U. of eurozone maar wel degelijk zoiets als de dood van een Europees project. Ongetwijfeld zal de bureaucratische machine nog decennia blijven doordraaien, maar als positief project heeft het geen waarde meer. Er gaat geen New Deal voor Europa komen. De E.U. heeft gekozen om op ondemocratisch wijze, een neoliberaal instituut te worden, dat geen enkel politieke alternatief duldt en functioneert ten behoeve van financiële instellingen in plaats van zijn burgers. Martin Schulz—president van het Europees parlement, alleen in naam nog sociaaldemocraat—liet zijn masker vallen toen hij opmerkte dat na een ja-stem bij het referendum meteen nieuwe Griekse verkiezingen moesten worden uitgeschreven, waar in de tussentijd een technocratisch regering verder kon onderhandelen om zo snel mogelijk een deal te sluiten met de schuldeisers. Tsipras zal ongetwijfeld vallen, maar wanneer het gebeurt, is zijn historische waarde al veiliggesteld. Hij heeft de ware aard van de E.U. laten zien en ondertussen zolang volgehouden dat de IMF, ECB en politici elkaar tegenspreken en zelfs zoiets als fouten toegeven. Reden ook waarom Tsipras gestraft moet worden en nooit met de eer van een beter schuldenbeleid zal mogen strijken (probleem hierbij is wel dat Syriza nieuwe verkiezingen waarschijnlijk glansrijk gaat winnen.)

Griekenland zal in een Grexit-scenario een moeilijke periode tegemoet kunnen zien, maar de bevrijding om geen orders van technocraten te hoeven slikken, zal op lange termijn groot zijn. Griekenland is ouder dan de rest en heeft veel ergere gevaren overleefd. Het is mijn bescheiden mening dat Griekenland nooit tot de euro had moeten worden toegelaten en zelfs toetreding tot de E.U.—zonder serieuze eisen van herstructurering van een maatschappij die structureel dichter bij de middeleeuwen dan moderniteit staat—kun je gerust een blunder noemen. De rest volgt eigenlijk uit deze beslissingen (Olympische Spelen organiseren helpt ook nooit.) Syriza identificeerde de problemen correct en diepgaand maar heeft in een half jaar natuurlijk nooit decennia van wanbeleid teniet kunnen doen. Hierdoor is men in een situatie terechtgekomen waarbij je een keuze moet maken tussen het afhakken van de linker- of rechterhand. Het is ook tijd om te concluderen dat Scandinavische landen met vooruitziende blik hebben gehandeld. Zweden door niet voor de euro te kiezen en Noorwegen door helemaal uit de E.U. te blijven (waardoor bijvoorbeeld goudmijn Statoil nooit doelwit van “verplichte” privatisering kon worden en de pensioenen van komende generaties veilig zijn gesteld.) En dan is er het geval IJsland dat aanvraag voor lidmaatschap op tijd terugtrok, de financiële sector kortwiekte en nu de maatschappij naar eigen inzicht kan inrichten.

Het Europese project heeft zoveel schade opgelopen dat het lastig is te redden. Euroscepticisme vanuit een nostaligisch-nationalistisch gedachtegoed was al aanzienlijk, maar zal nu alleen maar toenemen vanuit linkse hoek nu politici steeds duidelijker signalen afgeven dat ze geen idee hebben waar ze mee bezig zijn. Iemand als Merkel die zogenaamd de Bazin van Europa moet voorstellen, spreekt vermoeid in korte platitudes die kritiekloos door media en pers worden verspreid. De verslaggever van het NOS journaal in Brussel, om een voorbeeld te noemen, gaat nooit in op details over reddingsplannen en is de facto een van de woordvoerders van de Trojka. Het zijn Amerikaanse kranten en tijdschriften waar je de laatste maanden de kritische artikelen moet lezen over de Europese malaise. Een troost maar het blijft wrang om te zien dat een voorheen linkse kwaliteitskrant als El País het neoliberale recept blijft uitschrijven, behalve als het gaststukken van Krugman of Stiglitz plaatst.

Is er dan nog een toekomst voor Europa? Niet op de manier die vanuit Brussel wordt gecoördineerd. Er zijn teveel bureaucratische lagen ontstaan die een verstikkende invloed hebben op de Europese realiteit. En een van de lagen zal moeten verdwijnen: de Europese of de nationale. Als serieus werk wordt gemaakt van een echte Europese Unie moet bovendien de Europese commissie als ondemocratisch orgaan worden afgeschaft. Maar gezien de grote afstand tussen bestuurder en burger is het inmiddels tijd om je af te vragen of het model van een unie nog wel werkt. In de Verenigde Staten beginnen ook steeds meer scheuren te ontstaan die met name door de recente uitspraak van het Federaal Hooggerechtshof inzake het homohuwelijk, racistisch politiegeweld en het doordrukken van schimmige handelsverdragen nog duidelijker zichtbaar zijn geworden en wat patriottisme steeds slechter weet te camoufleren.

De positieve boodschap is dat de toekomst van Europa al in gang is gezet. De doorzichtige manier van de Europese politieke elite om Syriza te breken voordat een alternatief op het neoliberale nihilisme zich kon verspreiden, komt te laat omdat men zijn angst projecteert op nationale overheden. De recente regionale verkiezingen in Spanje hebben onlangs op een cruciaal niveau voor omwentelingen gezorgd, namelijk op stadsniveau. Grote steden als Madrid, Barcelona en Valencia gaan het anders doen en ook al heb je te maken met nationale en Europese geldstromen, de realiteit van de individuele straat en wijk is belangrijker dan de niveaus er boven (het onafhankelijkheidsstreven van Catalonië is niet veel meer dan een verkapt neoliberaal project dat de Catalaanse elite moet beschermen.) Want steden zijn de ware knooppunten in netwerken waar de leefwereld wordt gekoppeld aan globale informatiestromen. Wie zich politiek wil engageren doet er goed aan om zich van nu af aan op het lokale niveau te concentreren door de directe leefbaarheid te verbeteren. Soms zullen Noord-Europese steden een voorsprong kennen maar landen rond de Middelandse Zee zijn traditioneel geschikt voor een lokale praktijk (de geografie van Griekenland met zijn grote aantal eilanden is er voor gemaakt.) Denk hierbij aan de volgende onderwerpen:

Informatie-infrastructuur: glasvezelnetwerken voor optimaal internetgebruik en gratis wi-fi door de hele stad. Het is de basis voor een flexibele arbeidsmarkt en voor allerlei diensten. Een terrein waar Nederland met zijn geringe oppervlakte en vergaande informatiekennis een serieuze voorsprong heeft.

Milieu: nog steeds zijn grote steden vervuilend. Ook al wil men het in de Nederlandse politiek niet zien (het verlies van de gasinkomsten is al traumatisch, laat staan een vermindering van brandstofaccijnzen) loopt het tijdperk van de auto langzaam ten einde. Steden zullen nu serieus openbaar vervoer moeten gaan ontwikkelen met echt regionaal bereik. Duurzame energie moet op allerlei terreinen voorrang krijgen en gestimuleerd worden op het niveau van huishoudens.

Balans toerisme/leefbaarheid: Het is opvallend dat Ada Colau, de nieuwe burgemeester van Barcelona, heel snel de wildgroei aan toerisme in de stad probeert af te stoppen. Of toerisme zich de komende decennia kan blijven ontwikkelen wanneer goedkoop vliegen tot het verleden hoort, is maar de vraag. Tot die tijd is het de nieuwe realiteit en ook al irriteert het veel bewoners zorgt het voor een dynamische stad en inkomstenbronnen. Toch zal een serieuze balans moeten worden gevonden om zowel het levende museumeffect van Venetië te vermijden als het dichtslibben van binnensteden. Autovrije stadskernen zijn een vereiste (altijd in combinatie met het bovengenoemde openbaar vervoer).

Lokale economie: de stad zal minder afhankelijk moeten worden van onroerend goedklappers en wanneer er gebouwd wordt, moeten het woningen zijn in elk segment. De tijd van (hoofd)kantoren in de binnenstad is voorbij. Steden moeten met elkaar concurreren in plaats van nationale economieën. Concurrentie kan worden gestimuleerd door algemene leefbaarheid. Experimenten met basisinkomens zijn waarschijnlijk lastig op nationaal, laat staan Europees niveau, te implementeren maar kunnen op stadsniveau een aantrekkelijk vestigingsklimaat presenteren (denk in de Nederlandse situatie aan steden buiten de Randstad/Eindhoven). Steden kunnen meer experimenteren met lokale betalingsmiddelen voor collectieve diensten als openbaar vervoer, de aanschaf van fietsen of gemeentelijke uitkeringen. Bitcoin heeft in ieder geval bewezen dat een digitale betalingseenheid mogelijk is (alleen was het mijnen ervan vrijwel onmogelijk voor leken.)

Vrijheid: steden moeten gaan concurreren met vrijheid. Een vrijheidsmeter kan dit inzichtelijk maken. Factoren als digitale privacy, vrijheid in de openbare ruimte, stimulering van diverse levensstijlen, antiracisme wetgeving, legalisering van drugs moeten een waarde opleveren. Een grotere concurrentiekracht op het gebied van levensstijlen zal bovendien zorgen voor een economisch concurrentievoordeel. Mensen willen graag in vrije en leefbare steden wonen. Je kunt dan bijvoorbeeld een eenvoudige keuze maken tussen Londen (hard op weg naar een politiestaat maar economisch libertair), Kopenhagen (groen en liberaal) of Berlijn (creatief maar chaotisch).

De toekomst van Europa is er een waar vooruitgang wordt losgekoppeld van groei. Economische principes moeten terugkeren naar het reële, verankerd worden in het lokale en losgekoppeld van globale geldstromen die alleen zijn gemaakt voor speculatie. Daarbij zal de consumptielevensstijl van de tweede helft van de 20ste eeuw moeten worden losgelaten. Gelukkig zijn er voorzichtige verschuivingen te ontwaren waarbij alternatieve ideeën van het goede leven worden voorgesteld, het goede leven voor zoveel mogelijk mensen. Verwacht hierbij (voorlopig) geen hulp van het politieke establishment, dit moet men zelf doen door steeds weer invloed te proberen uitoefenen op beslissingen. Een lange reeks kleine overwinningen in plaats van een onhandige revolutie.