Het neoliberale virus

“Why don't we just wait here for a little while, see what happens?”

Lang heb ik covid-19 hier genegeerd. Ik wilde de hot takes laten verdampen en heb tot nu toe alleen voor Metropolis M een bescheiden artikel over de rol van het virus in sciencefiction geschreven. Al is hierin al veel verwerkt van wat ik kwijt wilde: vertrouw op jezelf, zoek naar onverwachte positieve veranderingen en houd het klein. De tekst is achteraf gezien het product van fietstochten door het centrum van Amsterdam, plotseling verlaten, zowel futuristisch als de stad van mijn kindertijd, verdwenen betekenissen opeens weer zichtbaar, de magie van film bijna tastbaar. Er was in die eerste paar maanden van onzekerheid een moment van hoop, met zowaar semi-mainstream analyses over een alternatieve samenleving voorbij kapitalisme in zijn spectaculaire fase. En de verleiding was vanzelfsprekend groot om hier vol enthousiasme aan mee te doen.

Ik vond enige terughoudenheid op zijn plaats om vrolijk over lijken te speculeren hoe een betere samenleving eruit moet zien, maar ik vermoed dat ik al snel aanvoelde dat covid-19 de sluier van het neoliberalisme rukte en zijn kille machinaties compleet zichtbaar heeft gemaakt. Nergens meer dan in Nederland waar een soort talibaan het neoliberalisme tot het bittere eind in stand zal houden en veranderingen gaat tegenwerken. Calvinisme heeft de Nederlandse volksaard gevormd, zelfs katholieken, fascisten, atheïsten, punkers en vooral socialisten ontkomen hier niet aan (...en ja, ik ben zelf natuurlijk een hybride-Calvinist.) Er zijn periodes geweest—de jaren ‘20, de jaren ‘64-’74 en de jaren ‘90 van de vorige eeuw—waarin Nederlanders zich leken te ontworstelen aan dit juk, om door grote gebeurtenissen te worden teruggeworpen. Waar we veel te laat zijn achtergekomen is dat de, zeg maar meer aardse, Calvinistische deugden van continue spaarzaamheid, een ambivalente hang naar matigheid en morele superioriteit perfect aansluiten op de economische mythe van het neoliberalisme.

Het coronabeleid is vanaf de eerste televisiespeech van Rutte gestuurd vanuit de neoliberale gedachte, waarin extra collectieve kosten zoveel mogelijk moeten worden vermeden. Dit met hulp van een polder Lysenko die zijn adviezen richtte op een gecontroleerd verspreiden van het virus, wat ook mooi past in de Calvinistische grondhouding en daar uitvloeiende kijk op zorg (een beetje lijden is niet erg, de natuur zijn gang laten gaan en neem maar een paracetamol tegen de pijn.) Geen strenge lockdowns, geen vervelende controles op Schiphol, geen investering in beschermingsmateriaal. Hopen op natuurlijke immuniteit (die al snel van tijdelijke aard bleek te zijn), we kunnen tegen een stootje en meer impliciet vanuit de overheid maar via de omweg van sympathiserende opiniemakers: wie te oud is heeft een mooi leven gehad en moet niet zeuren, chronisch zieken zijn eigenlijk ook maar een vervelende kostenpost voor de maatschappij en zo komt de B.V. Nederland redelijk ongehavend door deze crisis. In die zin was corona geen golf maar een tij, eb om precies te zijn, en wat zichtbaar werd is niet fraai, een maatschappij waar zonder blikken of blozen wordt gesproken over wie het recht heeft om te leven en mag sterven ter meerdere glorie van de economie.

Er is in de Nederlandse politiek geen gedachte besteedt aan een mogelijke systemische verandering, ook niet door de overgrote meerderheid van de oppositie. Voor de zittende partijen overigens zonder enige consequenties. In tegendeel, dankzij een pers die, enkele uitzonderingen daargelaten (namelijk Pieter Klein, Jan Kleinnijenhuis, Jop de Vrieze en Milena Holdert), als herauten van de macht opereren, is er geen serieuze tegenmacht meer, enkel een entertainment-opinie-doorgeefluik dat de gevestigde orde op fanatieke wijze beschermt. Covid-19 is de laatste slag geweest waarmee de burger is geïndividualiseerd, teruggeworpen op eigen keuzes waarbij niet gerekend hoeft te worden op solidariteit en ressentiment zorgvuldig wordt gecultiveerd. They win by making you think you’re alone.

Doordat een alternatief geen kans krijgt om zich te manifesteren dreigt de parlementaire politiek zich definitief te vervreemden van de burger. Ik begon het jaar met speculaties over het komende decennium aan de hand van drie thema’s. Politiek gezien is een trage overgang naar een pseudo-fascisme in 2020 dichterbij gekomen en ik zie op het moment geen enkele serieuze tegenbeweging die dit kan pareren. De economische klappen veroorzaakt door covid-19 zullen zonder twijfel worden opgevangen met langdurige bezuinigingen en een hernieuwd offensief om met de continue inzet van xenofobie de aandacht hiervan af te leiden. De grote winnaar is daarnaast het entertainmentcomplex dat ondanks gesloten bioscopen en concertzalen online moeiteloos kon doorgroeien terwijl de culturele sector klap na klap moest incasseren. Na bosbranden groeien nieuwe bloemen, maar de vraag is hoe levensvatbaar ze zullen zijn, hoe elke artiest, instelling, theater ook zal worden gedwongen om als individuele entiteit te overleven. Het zou me niets verbazen dat wanneer we over een aantal jaar terugkijken 2020 het kantelpunt bleek te zijn in de gamificatie van de cultuur, een versnelling richting de virtuele cocon.

De bovenstaande tekening van corona als een golf met daarachter recessie en klimaatverandering als nog grotere golven verscheen al vroeg in de pandemie en is daarna talloze keren gedeeld en gemodificeerd (onder andere met een vierde golf Biodiversity collapse.) Terecht, omdat het op heldere wijze laat zien wat ons te wachten staat en tegelijkertijd duidelijk maakt hoe desastreus de generale repetitie is geweest. Er is op politiek niveau weinig tot geen internationale samenwerking geweest en West-Europese landen hebben structureel geweigerd om werkende strategieën over te nemen van Aziatische landen. Als dit bij een snel bewegende pandemie niet gebeurt, gaat dit voor een trage ramp als klimaatverandering ook niet veranderen, totdat het veel te laat is. Natuurlijk bestaan er nog steeds veel positieve klimaatprojecten op verschillende niveaus, maar er is geen synergie, een cultuur die de vaak individuele inspanningen bindt en richting geeft. Er is een flauwe hoop dat de Amerikanen hun can-do-mentaliteit terugvinden onder een vriendelijke Uncle Joe. De scherpste kantjes van het Trumpisme zullen verdwijnen, het akkoord van Parijs wordt weer geaccepteerd, de geldstromen richting neofascistische partijen in Europa grotendeels opdrogen, maar wie realistisch is zal moeten rekenen op een zachtere versie van het neoliberalisme, ook omdat een alternatief als een Green Deal op allerlei manier gaat worden tegengewerkt.

Wanneer de zaken zo vastzitten en voorspelbaar lijken, wordt vreemd genoeg de kans groter dat een factor x verschijnt. Dat wat we niet zien aankomen. Covid-19 is dit tot op zekere hoogte, al was het in kringen van virologen allang aangekondigd. Maar de gedachte dat iets een grotere impact zal moeten hebben dan een mondiaal virus is intimiderend. Zelfs als het iets positief is, en hier word ik weer sciencefictionschrijver, zal het onze levens onherkenbaar veranderen. Tot dan is het overleven, alleen.