Speculaties over de jaren ‘20

Genoeg lijstjes en terugblikken, dat is makkelijk. Nu is het tijd voor speculaties, dagdromen en wellicht slapeloze nachten. 2020 – 2030, dat klinkt toch als serieuze sciencefictionshit, de diepe 21ste eeuw. Veel is al de afgelopen jaren in gang gezet en sommige dingen die ik zal bespreken zullen klinken als een remix van eerdere observaties. Hoe dan ook, de toekomst is best wel groot dus ik zal me beperken tot drie van mijn favoriete thema’s.

Klimaatverandering 

In The Peripheral (2014) lanceerde William Gibson in een apart hoofdstuk het idee van de jackpot, een trage apocalyps die een groot deel van de mensheid uitroeit. In het afgelopen decennium zijn de gevolgen van klimaatverandering steeds duidelijker merkbaar geworden. Zelfs zogenaamde “sceptici” hebben dit geaccepteerd en blijven uit routine hun rol van trol spelen of verleggen de aandacht naar ontkenning light: “het is te laat”, “het is onbetaalbaar” of het propageren van hun vreemde fetisj “nu kernenergie!”. We bevinden ons natuurlijk al lange tijd in de jackpot, veel te lang om er nog aan te ontsnappen. De jackpot werd in de 18de eeuw ingezet met de industriële revolutie, een economie die wordt voortgestuwd door fossiele brandstoffen. Historici van technologie hebben inmiddels genoeg bronnen in kaart gebracht die duidelijk maken dat op wetenschappelijk, economisch en politiek gebied al lang bekend is dat de uitstoot van fossiele brandstoffen tot klimaatverandering leidt. De momenten om de jackpot op serieuze manier te ontlopen zijn gepasseerd, de laatste klimaattop in Madrid was meer een ritueel dat vooral nut heeft om te duidelijk te maken wie echt nihilistisch is.

Met de stijging van het gemiddelde mondiale temperatuurgemiddelde gaan de lokale temperaturen de komende jaren vanzelfsprekend stijgen wat tot meer van dezelfde #nofilter-beelden zal leiden uit India, Australië en China. Een ervaring die voor ons in Europa al snel een routineus spektakel zal worden, een hyperrealistisch horrormoment tijdens het scannen van de nieuwsfeeds. Totdat de Nederlandse stranden zichtbaar slinken zal het voor ons een afstandelijk fenomeen blijven met iets warmere zomers, roestende schaatsen en onverwachte regenpatronen. En toch heeft Nederland zich gebonden aan internationale klimaatdoelen wat bij Rutte na de definitieve Urgenda-uitspraak bijna tot boze tranen leidde als een iemand die betrapt is op het niet maken van zijn huiswerk. De Nederlandse overheid had zich jaren geleden moeten voorbereiden op een omslag maar zal ongetwijfeld speculeren op het grote poldermoeras van traineren, afleiden en tegenwerken terwijl brave burgers een kleine bijdrage leveren aan een duurzame levensstijl. Een fascinerend fenomeen overigens dat in landen waar klimaatverandering op directe wijze zal toeslaan, psychisch de grootste weerstand wordt geboden. Tenzij men voorstander is van het idee dat de mensheid beter kan verdwijnen om andere levensvormen een overlevingskans te geven is een systeemverandering onvermijdelijk en (eerlijk is eerlijk) zeer complex, helemaal op korte termijn. Kapitalisme in nood kiest dan liever voor de makkelijke uitweg, namelijk de alliantie met fascisme.

Fascisme 

Populisme Het nieuwe fascisme manifesteert zich, zeker na de verkiezing van Trump, steeds zelfverzekerder. Het heeft een formule gevonden die onweerstaanbaar is voor een grote groep kiezers. Een mengsel van ressentiment, “owning the liberals” en het zonder gêne feitenvrij onzin verkopen. Maar het is ook een politiek fenomeen dat nog niet zijn ware aard heeft laten zien. Een gevaarlijke situatie omdat westerse democratieën zich de afgelopen 20 jaar zonder serieuze zelfreflexie hebben omgevormd tot controlestaten. Als deze in de handen van fascistoïde partijen vallen kun je het als tegenbeweging of inwoner die niet aan bepaalde eisen voldoet vergeten.

Omdat de totalitaire variant binnen de Europese Unie lastig is te voltooien zou je kunnen spreken van een hybride (neo)fascisme dat nooit helemaal de democratie kan afschaffen en streeft naar een soort permanente staat van onzekerheid, een mediacratie waar hypes en crises worden uitgebuit voor politieke interventies, vaak van symbolische aard, zonder militaristisch machtsvertoon, zonder concreet te worden. Het fascisme van de interim-manager, grijs, zonder fantasie of esthetiek.

Het is lastig om een effectieve strategie te formuleren tegen een tegenstander die nooit zijn ware aard toont. In principe bestaan er in Europese landen drie belangrijke barrières tegen fascisme voordat geweld onvermijdelijk wordt: parlementaire democratie, journalistiek en de Europese Unie. In veel landen zie je dat politiek en media elkaars rol hebben verzwakt door politiek om te vormen tot een soort infotainment met een taal die bijna niet meer is te onderscheiden van sportjournalistiek. In Nederland zijn deze twee barrières al een tijd geslecht. Zoals neonazi’s weten, is alleen de Europese Unie nog een geduchte hindernis, reden waarom ze er altijd over klagen. Hybride fascisme zal binnen de kaders van de E.U. moeten functioneren aangezien opzegging door een meerderheid van de bevolking gezien wordt als een te radicale stap. Wat ontstaat is een fascisme dat continu probeert om grenzen op te zoeken, op de vingers wordt getikt en vervolgens de slachtofferrol speelt. Het is een fascisme dat nooit definitief wordt maar vanzelfsprekend genoeg schade kan aanrichten, met name met het tegenwerken van noodzakelijke veranderingen op het gebied van duurzaamheid en het bestrijden van ongelijkheid.

Zo ver hoeft het niet te komen maar politiek en media zijn duidelijk aan herziening toe. Een essentiële verandering is het compleet veranderen van de huidige journalistieke gebruiken. Omdat kranten onderdeel zijn geworden van mediaconglomeraten die de neoliberale consensus dienen te beschermen is het lastig om dit van gevestigde kranten te vragen en is men op het moment afhankelijk van alternatieven als Follow the Money. Toch moet men zien te breken met het Angelsakische krantenmodel en terugkeren naar de hoofdtaak van kritische beschermer van de democratie. Dat betekent concreet het afschaffen van bothsidesism, het kritiekloos portretten van politici, investeren in onderzoeksjournalistiek ten koste van opiniepagina’s en lifestylebijlages en moeten met name politiek journalisten stoppen met de afleiding van social media (Signal is de enige onmisbare app voor de beroepsgroep.)

Politiek moet er vanzelfsprekend een allesoverkoepelende visie worden uitgedragen die breekt met het neoliberalisme. Opgedeeld in concrete plannen, in duidelijke taal waarmee wordt uitgelegd hoe het beleid van de afgelopen 30-40 jaar de sociale cohesie heeft geërodeerd en wat realistische alternatieven zijn. Niet perse een exclusieve taak van linkse partijen, maar het helpt als zij initiatief tonen.

Cultuur 

De opkomst van het entertainmentcomplex waarin media keiretsu heersen over ongelijk verdeelde streaminginkomsten en multimediale artiesten, digitale films lanceren die gedurende het volledige ontwikkelingstraject zijn doorgetest en een eindeloze reeks spin-offs van klassiekers en successen dumpen die steeds vaker de vorm zullen krijgen van remixes met samples van acteurs uit het verleden, is een zorgwekkende tendens die parallel loopt aan de groeiende ongelijkheid die het neoliberalisme produceert. In de schaduw van dit complex zal het “kleine” alternatief blijven bestaan mits de artiest beseft dat een creatief leven buiten de doxa geen financiële zekerheid of populariteit biedt.

Social media hechtten zich het afgelopen decennium in levens, werden onderdeel van de identiteit. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de huidige social media het volgende decennium zullen halen. In deze vorm zijn ze te primitief en kunnen ze de verzadiging/verveling van gebruikers niet voorblijven, al hebben ze ongetwijfeld hun nut gehad. Met name het creëren van de, vaak bekritiseerde, filterbubbel zal positieve consequenties hebben. De filterbubbel, nu nog vaak met tegenzin mogelijk gemaakt door platforms, beschermt het individu vooral tegen bots en trollen wat gezond is voor de psyche. Die filters zullen krachtiger worden naarmate de online ervaring virtueler en dieper wordt, meer op de privacy van je dagelijkse leefomgeving gaat lijken, zonder vampiers die continu op je raam tikken.

Het individu zal door steeds meer realiteitslagen bewegen, waarbij het digitale systeem de perceptie ingrijpender zal kleuren: de kale materiële wereld soms aangekleed met augmented reality, digitaal “verrijkte” klassieke media (radio en televisie), een platte online wereld, virtuele werelden en een ideosfeer/noösfeer. De vraag wat echt is, zal over tien jaar wat betreft elke digitale manifestatie vrijwel onmogelijk te beantwoorden zijn, wat het terugtrekken in eigen realiteiten, afgebakend door protocollen van authenticiteit, alleen maar zal versnellen. Populair nihilisme zal bestaan uit een totale overgave aan de stroom van de deep fake. Daarnaast zal een groeiende groep mensen in Europa het digitale domein verlaten en zich vestigen in berggebieden en verlate plattelandsdorpen, ver van de stad, het digitale en de consumptie/status-race.

De afgelopen jaren verwachtte ik steeds duidelijker de contouren van een ecologische cultuur met een daarbij horende nieuwe esthetiek te zien. Nu ben ik daar pessimistischer over en lijkt esthetische vernieuwing zich, zeker op visueel vlak, tergend langzaam te ontwikkelen. Maar er is hoop in de vorm van een psychedelische renaissance die vanuit de Verenigde Staten en Canada zal opkomen. Nadat cannabis op federaal niveau is gelegaliseerd gaat men de aandacht richten op het legaliseren van psilocybine, gevolgd door mdma en lsd. Vanzelfsprekend zal dit allereerst via de therapeutische weg gaan (gezien de toename van wetenschappelijke onderzoeken volkomen terecht) maar ergens mist die veilige route ook de simpele waarheid dat psychedelica als mdma, lsd, dmt, psilocybine, mescaline maar ook ketamine gewoon goed zijn voor de “ziel”. En cultuur. Grootschalig gebruik resulteert zonder twijfel in meer empathie, tussen mensen onderling maar ook met de natuur. Bovendien is een betere motor voor een nieuwe cultuur moeilijk voor te stellen. De ideosfeer van psychedelica verbindt de realiteitslagen en heeft als groot voordeel dat het onkoloniseerbaar is voor machthebbers en kapitalisme. Het is een domein van vrijheid waar meer dan ooit behoefte naar bestaat en die zonder schuldgevoelens in de levens van de 21ste eeuwse mens moet worden gesitueerd. Het is de plek waar ecologie, antifascisme en cultuur samenkomen om de ware uitdagingen van de rest van de eeuw (altijd klimaatverandering, de veranderende relatie tussen mens en machine, het vormgeven van artificiële intelligentie) te confronteren.

Foto 1 door Rob Russell gepubliceerd onder Creative Commons 4.0 licentie.
Foto 2 door Lauren Manning gepubliceerd onder Creative Commons 4.0 licentie.

2016: De Toekomst Hervonden

2016, het jaar dat de 21ste eeuw begon, of zich in volle glorie ontvouwde. Er was dit jaar een half pathetisch/half ironische neiging om 2016 als een soort Magere Hein te personificeren die allerlei beroemdheden vermoordde. Vanzelfsprekend bestaat hier een rationele verklaring voor. Popcultuur explodeerde in de jaren zestig en veel artiesten en sterren van die generatie raken op leeftijd. Aangezien de levensstijl van dit gilde over het algemeen niet het gezondste is geweest zullen de komende jaren nog veel meer volgen. Maar zelfs zonder excessen is duidelijk dat een leven als artiest het lichaam op soms onvoorziene manieren sloopt. Of het nu Prince is die aan chronische heuppijn leed door jaren lang op hoge hakken op te treden of dj’s die in een permanente jetlag leven en jarenlang in rokerige zalen hebben gedraaid. En die opoffering voor de kunst heeft natuurlijk zijn romantische charme.

2016 voelde als de slang die vervelt en zijn oude huid achter laat. In culturele zin is een proces van afsluiting begonnen, reden waarom retromania opeens lijkt te verdampen. In minder macabere zin was het ergens een opluchting dat Bob Dylan de Nobelprijs van de Literatuur kreeg. De triomf waar een groot deel van zijn generatie jarenlang naar smachtte. Maar met de ultieme blijk van goedkeuring wordt dit culturele moment definitief onderdeel van het establishment. Het was dan ook perfect dat Patti Smith, de museumdirectrice van rock ‘n’ roll, de prijs voor Dylan in ontvangst nam. Bevrijd kan de popcultuur verder uitdijen zonder ooit de kracht van die originele explosie te evenaren.

Maatschappelijk is eenzelfde vervelling gaande waar lastig grip op is te krijgen. Rationeel observerend zie je de verandering gebeuren, een trage ontmanteling van een stelsel van democratie, welvaartsstaat en natiestaat door onhoudbare globalisering en technologisering. Dit heeft bepaalde processen in gang gezet die niet te stuiten lijken: het concept van democratie is blijkbaar zo zwak dat het geen alternatief kan verzinnen voor een vrijwillige metamorfose naar een controlestaat die xenofobie gretig kanaliseert. Je weet het, je voelt het, maar in je dagelijkse realiteit blijf je er in West-Europa weinig van merken. Blijft dat zo? Of komt de klap des te harder, op een semi-onvoorspelbare manier?

Ik spreek niet graag over een Derde Wereldoorlog omdat ons altijd werd geleerd dat die het einde van alles betekende. En een oorlog van dat kaliber hoop ik toch niet mee te maken. Maar als je eerlijk bent is op een ander niveau iets veel geniepiger aan de hand, een soort permanente ambient oorlog die net buiten het gezichtsveld, het Europese continent, plaatsvindt maar waar de gevolgen alleen indirect voelbaar zijn in de vorm van vluchtelingen (waar over het algemeen onmenselijk, een ongewilde abstractie, mee wordt omgegaan.) En er woedt zonder twijfel een Koude Oorlog 2.0 waar moeilijk de contouren van zijn te ontwaren, half bluf en mystificatie, maar aan de andere kant met een mogelijk reële invloed op verkiezingen. Overigens een manier van oorlogvoeren die iedereen met een vooruitziende blik al minstens 30 jaar geleden had kunnen zien aankomen terwijl overheden straaljagers bleven kopen. Het leger gebaseerd op principes uit de 20ste eeuw lijkt net zo onthand als ruiters die aan het begin van de Eerste Wereldoorlog opeens geconfronteerd werden met mitrailleurs. Maar in plaats van de militair te hervormen naar een informatiespecialist keert het leger naar binnen toe om in steeds meer landen (Verenigde Staten, Frankrijk en Turkije) een synthese of vervanging te vormen van de politiemacht. Inderdaad een van de hoekstenen van fascisme.

Het is lastig om nog tegenkrachten te vinden. In parlementaire democratieën is bijna elk alternatief of verschil platgewalst door de neoliberale consensus. Burgers die veranderingen willen doorvoeren weten dat ze gerichte projecten moeten organiseren en zelf initiatief dienen te nemen om bureaucratieën te breken. De ergste excessen op collectief niveau worden alleen nog tegengehouden in de rechtszaal en je kunt je afvragen hoe lang het duurt voordat het mandaat van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens wordt teruggedrongen (een van de meest gehate instituties door populisten en nationalisten: wees op je hoede als je de term 'activistische juristen' hoort.)

De vierde macht, journalistiek, is vrijwel compleet geërodeerd doordat het niet adequaat kon omgaan met digitale technologie. De zonde van de journalistiek is dat het is meegegaan in het digitale verdienmodel van de klik. De klik die leeft bij gratie van schandaal, beroemdheid, irritatie, woede, meningen. Populistische politici weten als geen ander de klik te gebruiken. Het zijn trollen die een nieuwe generatie journalist, niet meer wezenlijk geïnteresseerd in feiten of controle van macht, onweerstaanbaar vindt en waar goedwillenden op social media steeds maar in blijven trappen door te reageren terwijl daardoor de boodschap verspreidt. In Nederland zijn een handvol journalisten er nu ten aanzien van Wilders achtergekomen, worden de mechanismen in kaart gebracht, maar natuurlijk jaren te laat.

Gaan we dan een hopeloze periode tegemoet? In zekere zin hoeft dat helemaal niet, al zullen de gevolgen van klimaatverandering er de komende decennia in blijven hakken. Nog steeds leven we in een mogelijke transitieperiode naar een nieuw soort levensverbanden waarin de mens op diverse manieren met digitale informatie en nieuwe artificiële levensvormen zal omgaan. Langzaam begint de dagelijkse realiteit te veranderen, nu nog op vaak knullige wijze maar ongetwijfeld zal dit steeds geavanceerder worden. In die vergaande digitalisering ligt een verlies van autonomie verscholen, want we worden steeds meer onderdeel van digitale netwerken waaraan we beslissingen delegeren of afhankelijk van worden (hoe voel je je wanneer internet tijdelijk uitvalt?) Maar wellicht zal dit ook een verlies van psychische autonomie inhouden, een vorm van egoverlies die niet ongunstig hoeft uit te pakken.

De laatste tijd heb ik me weer meer verdiept in de natuurwetenschappen, een wereld van ultrakorte en onvoorstelbaar lange tijdspannen, met een aanstekelijke positieve blik, gedreven door nieuwsgierigheid en fantasie. Een wereld ook waar men fundamentele inzichten kritisch ondervraagt en bijvoorbeeld theorieën van Einstein aan het wankelen worden gebracht. Een wereld die zijn puriteinen kent en ook niet immuun is voor de verrottende invloed van geld en hypes maar in wezen naar voren kijkt en niet bang is. Het recept tegen negativisme en het feitenvrije klimaat dat politiek en media heeft gecreëerd (Forbes is verrassend genoeg een hele goede bron voor toegankelijke wetenschapsartikelen.)

                                                           *

Het afgelopen jaar was op persoonlijk niveau vreemd maar buitengewoon positief van aard. Ik kreeg de kans om het bestaan als freelancer achter me te laten net toen ik mijn laatste boek had gepubliceerd, wat mij meer rust gaf en minder tijd voor vrije associatie. Hierdoor kon ik onvermijdelijk minder aandacht besteden aan De Toekomst Hervonden. Vreemd genoeg begonnen na de zomer de bezoekersaantallen enorm toe te nemen, wat de cynicus in mij vooral wijt aan een, mij verder onbekende, verandering bij Google. December is zelf de meest populaire maand ooit geweest. Dan verschijnt al snel bij mij het idee om te stoppen op een hoogtepunt. Zoals De Jeugd van Tegenwoordig en De Zijlijn bovendien observeerde: iedereen heeft tegenwoordig een mening. Dan voelt je eigen bijdrage snel nutteloos. Maar al zal de frequentie van schrijven minder worden, wil ik het blog toch open houden, een kanaal waar ik bepaalde ideeën kwijt kan, de hopelijk positieve kanten van de 21ste eeuw.

Psychedelische Mensenrechten

Om deze post helemaal hippie in te kaderen, ik ben dol op het moment in The Lord of the Rings wanneer Gandalf zegt: "And I come to you now - at the turn of the tide." Heerlijk bad ass, op een elegante manier, om te zeggen. Wat betreft een van de belangrijkste - en onderbelichte - toekomstonderwerpen, namelijk drugs, is het nog niet zo ver, al zijn er positieve signalen dat er scheurtjes komen in de massapsychose die The War on Drugs heet. Het is een kwestie van tijd voordat deze idiotie voorbij zal zijn, maar zo'n stelsel afbouwen kost altijd meer tijd dan het op te bouwen. Dat in een conservatief tijdschrift als Newsweek een kop verschijnt met de titel "Psychedelic Drugs ‘Safe as Riding a Bike or Playing Soccer’" is nog steeds opzienbarend (vreemd eigenlijk dat dit soort economisch libertaire organen lange tijd zo moeilijk doen over andere fundamentele vrijheden, toch de essentiële hypocrisie van zowel liberalisme en libertarisme. Los van het feit dat het verbieden van drugs een slechte economische praktijk is.)

Het artikel verwijst naar deze brief in The Lancet (maakt alleen de fout om Nederland als vooruitstrevend te zien op dit gebied - ooit in de vorige eeuw misschien) waarin de conclusie precies het juiste doel omschrijft:

National and international policies should respect the human rights of individuals who chose to use psychedelics as a spiritual, personal development, or cultural activity.

Het schermen met de therapeutische waarden van psychedelische middelen heb ik altijd een omweg gevonden. Ja, die voordelen zijn er ontegenzeggelijk, zoals een hele literatuur bewijst, maar beweegt de discussie naar een medische arena, met zijn specialisten, discussies, trollen en poortwachters. Therapie is maar een aspect van psychedelica en het verhaal moet uiteindelijk net zo sterk zijn dat ze een culturele waarde hebben. Dat is alleen lastiger om te "verkopen" want daar heb je sociologen en filosofen voor nodig.

Uiteindelijk leidt de brief in The Lancet naar Emmasofia een Noorse stichting met de volgende doelstelling:

EmmaSofia is a non-profit organization working to increase access to quality-controlled MDMA and psychedelics, for medical, scientific, and other legal purposes.

EmmaSofia is a voice for reform of policies related to MDMA and psychedelics. We support the goal of the Global Commission on Drug Policy: “Ensure that the international conventions are interpreted and/or revised to accommodate robust experimentation with… legal regulatory policies.”

Hoe dan ook, de sleutel ligt in de Verenigde Staten, waar de legalisatie van marihuana in een aantal staten een onomkeerbaar proces in werking heeft gesteld. Enkele logische stappen zullen uiteindelijk volgen. En ooit zal de naoorlogse periode door historici worden omschreven als een moderne variant van de donkere middeleeuwen, met hier en daar een renaissancistische brandhaard.

...waar ideeën verschijnen en verdwijnen...

"Dutch designers Viktor & Rolf asked me to come up with names for 13 dresses they had designed for their fall collection. I decided to do names that were as weird and improbable as the era that was emerging. Viktor and Rolf are stunning designers and they occupy and define that wonderful and improbable yet deeply necessary territory of fashion where complex yet ephemeral ideas emerge and vanish and mutate and re-emerge. People like to think that fashion is silly or frivolous, but people like these are never, well …very fashionable, and they don’t quite understand that culture plays itself out loudly and colorfully and wonderfully on so many other levels than those that finally end up in textbooks 30 years after the fact."

Douglas Coupland

Muziek zonder cultureel gewicht

Gisteren na het lezen van het prettige GQ interview met Les Daft overviel mij opeens de volgende gedachte: draag ik inmiddels teveel cultureel gewicht met mij mee om ooit nog onbevangen naar muziek te kunnen luisteren? In het Engels zou je mooi zeggen: ben ik jaded? Hoogstwaarschijnlijk wel (al krijg je daar weer in de vorm van een overdaad aan referenties en associaties zoiets als wijsheid voor terug.) Maar dat is nog een normaal symptoom van ouderdom.

Door een mooie speling van het lot draaide ik daarna in de auto NEU ’75 en werd opeens weggeblazen door een onmiskenbare indruk: dit is muziek zonder cultureel gewicht. En dat geeft de muziek van NEU! (ah, die bandnaam!) een achteloze frisheid die tijdloos voelt. Hier geen ironie, geen woede, geen web van referenties, geen volgestouwd geluidsspectrum...alleen maar beweging richting openheid, gewichtloosheid. Hetzelfde geldt grotendeels voor Kraftwerk in die periode*. Zoals we allemaal weten was dit ook letterlijk het geval, al die bands begonnen met een schone lei vanwege de rampspoed die de Duitse cultuur een generatie eerder had gebracht.

Essentiële vraag derhalve: is het mogelijk om nog muziek te maken zonder een verstikkende culturele last? En zelfs als dat lukt word je er dan niet meteen door de luisteraar mee opgezadeld? Ik vermoed overigens dat Daft Punk die staat van culturele gewichtloosheid met Random Access Memories wil bereiken maar dat het willen zelf al die wens saboteert.

 * De enige muziek die hierna eenzelfde culturele gewichtloosheid bezit is bepaalde heel minimale house uit de periode 1988-1994. Muziek die vanuit eenzelfde Jaar Nul gevoel is gemaakt. Het eerste voorbeeld dat me te binnenschiet is 'Solid Sleep' van Jeff Mills: