New Scientist Toekomst Special

Het wetenschapstijdschrift New Scientist is 60 jaar oud en presenteert een groot aantal artikelen over hoe de wereld er in 2076 uitziet (ik kan het halen met een mix van gunstige genen, hulpvaardige technologie en vooral een tekort aan collectieve domheid.) Helaas (maar eigenlijk terecht) grotendeels achter de paywall. Maar zo als overzicht ziet het er intrigerend uit. De implosie van de wereldpopulatie is waarschijnlijk de belangrijkste en eigenlijk meest voorspelbare. De anti-wetenschapbeweging is allang aan het pieken dus hoort niet in het rijtje thuis.

Wel compleet te lezen is het mooie portret van sciencefictionschrijver Stanisław Lem. Goede schrijver, met helaas een vrij pedante persoonlijkheid. Zo bekritiseerde hij op de toppunt van zijn faam alle Amerikaanse S.F.-schrijver met uitzondering van Philip K. Dick, die hem als dank in een van zijn paranoïde buien met een brief aan de F.B.I. er van beschuldigde een communistisch commitee te zijn.

Een ding zijn ze bij New Scientist vergeten: drugs. Ik denk dat deze in 2076 grotendeels zijn gelegaliseerd. Dat vreemde stigma, doorweven van bijgeloof en andersoortige irrationaliteit, is dan allang geërodeerd. Geen wonder, aangezien augmented reality in 2076 al zo ver is gevorderd dat het psychedelisch is. Hoogstens zullen bepaalde middelen als primitief en onhandig worden gezien. De War on Drugs zal voorbij zijn, maar het kankergezwel van autoritarisme blijft ongetwijfeld ongevraagde comebacks maken dus dat stigma zal weer ergens anders naar verschuiven. Misschien iets met technologie en dood. "Difficult to see. Always in motion is the future."

De Toekomst van Amerika

De toekomstscenario’s van Europa en Amerika verschillen niet zozeer wat betreft de mate van voorspelbaarheid, als een wel de soort voorspelbaarheid. Europa is traag en daardoor voorspelbaar. Amerika is meer in beweging maar heeft de afgelopen eeuw veel meer futuristen voortgebracht die vrij duidelijke toekomstscenario’s hebben uitgetekend. Boeken als Distraction (1998) van Bruce Sterling en Virtual Light (1993) van William Gibson zijn grotendeels al uitgekomen. In zekere zin is Amerika gebonden aan die toekomstverhalen waarin men rekening houdt met een aantal unieke structurele weeffouten van de Amerikaanse maatschappij, problemen die onafwendbaar zijn en op een of andere manier moeten worden opgelost of anders tot een gefragmenteerde maatschappij leiden. Ik denk dat de volgende drie problemen al lange tijd de toekomst bepalen:

1. The Big One. Semi-taboe, terwijl op een meer praktisch niveau men zich er kalm op heeft voorbereid. Al een paar decennia staat een grote aardbeving in California gepland die mogelijk de hele westkust van de Verenigde Staten kan treffen. Wie zich een beetje verdiept in het onderwerp komt uiteenlopende voorspellingen tegen. Een positieve inschatting stelt dat men bij de bouw van huizen de laatste jaren zoveel rekening heeft gehouden met mogelijke aardbevingen waardoor de materiële schade uiteindelijk zal meevallen. Een negatieve inschatting gaat inmiddels uit van minimaal een schok van 7.0 op de schaal van Richter. Met bijvoorbeeld de volgende gevolgen:

Overall, such a quake would cause some $200 billion in damage, 50,000 injuries and 2,000 deaths, the researchers estimated. But “it’s not so much about dying in the earthquake. It’s about being miserable after the earthquake and people giving up on Southern California,” says Jones. Everything a city relies on to function—water, electricity, sewage systems, telecommunications, roads—would be damaged and possibly not repaired for more than a year. Without functioning infrastructure, the local economy could easily collapse, and people would abandon Los Angeles.

Dit soort cijfers wordt niet geheimzinnig over gedaan, maar zelden bekijkt men de economische impact op de lange termijn, helemaal als de aardbeving uitschiet richting San Francisco en Silicon Valley, alsof het een lokaal probleem is waar de rest van het land verder geen last van zal hebben.

2. Infrastructuur. Het is al lange tijd bekend dat de huidige infrastructuur van de Verenigde Staten die grotendeels is ontstaan ten tijde van de New Deal wegens gebrek aan onderhoud langzaam uit elkaar valt. Obama heeft schoorvoetend een begin gemaakt met nieuwe investeringen in de infrastructuur, maar elke president zal voorlopig te maken krijgen met een ongewillig congres dat grote overheidsuitgaven (lees, niet militair of surveillance gericht) om ideologische redenen onverdraaglijk vindt. De verbindingen tussen steden zullen steeds meer verpauperen en het diepe Amerika zal moeilijker te bereiken raken, wat ongetwijfeld tot grotere armoede zal leiden, soms opgevangen door een romantisch gevoel van vrijheid ten opzichte van de grote stad en Washington (zie voor een sfeerimpressie de nabije toekomst-hoofdstukken in The Peripheral.) Rijke steden van het type San Francisco, Portland of Seattle zullen de eigen infrastructuur regelen en in progressieve plekken leiden tot leefbare, groene steden -in zichzelf gekeerd voor het achterland, maar open naar andere gelijkgestemde steden en het buitenland.) Kortom, de tweedeling wordt uiteindelijk onoverbrugbaar.

3. Racisme. Amerika is in zijn wezen een racistisch land. Het werd voor een belangrijk deel opgericht door slavenhouders en heeft de oorspronkelijke bewoners grotendeels uitgeroeid. Bovendien heeft het een Burgeroorlog uitgevochten die expliciet over slavernij ging en een deel van het land wist het verlies van die brute confrontatie nooit te accepteren. Als gevolg hiervan heeft de zwarte Amerikaan sindsdien moeite gekend om als volwaardig burger te worden geaccepteerd. Zelfs Franklin D. Roosevelt op zijn machtigst weifelde op het moment dat de tijd meer dan rijp was om zwarten gelijke rechten te geven. Toen men deze eenmaal in het midden van de jaren zestig wist te behalen werd vrijwel direct een subtiele tegenbeweging in werking gezet om te zorgen dat het zelfbewustzijn niet al te succesvol zou worden (de door Nixon gestarte War on Drugs die zou uitgroeien tot de gevangenisnatie-binnen-een-natie, het vermoorden van zwarte leiders.)
 
De verkiezing van Obama tot president leek op dat moment een streep onder de geschiedenis, maar het tegendeel is waar. Een deel van de Amerikanen heeft dit nooit kunnen accepteren (zie de bizarre Birther-mythe waar onder andere Donald Trump lange tijd door was geobsedeerd) en het latente racisme dat langzaam leek uit te doven is weer manifest. Naast de gevangeniseconomie, buitenproportioneel door zwarten bevolkt die makkelijk en zwaarder worden gestraft, is dit nergens meer duidelijk dan in het politiegeweld. Voor de zwarte Amerikaan is de politie een onvoorspelbaar doodseskader. Wat verbazingwekkend is dat een land waarvan de bewoners zo prat gaan op vrijheid zoveel waarde hecht aan autoriteit en deze zoveel ruimte geeft. Samen met de wapencultuur en verheerlijking van het leger maakt het Amerika tot een fascistoïde staat waar democratische processen een ritueel zijn geworden en geweld alleen maar met meer geweld kan worden beantwoord. De afgelopen dagen laten zien dat het structurele racisme een breekpunt aan het bereiken is. En zoals de aanval op het WTC had moeten leiden tot een herbezinning van een falend buitenlandbeleid maar werd beantwoord met excessieve agressie, zal dit nu ook gebeuren. Een klassieke burgeroorlog is moeilijk voor te stellen, maar het onderlinge wantrouwen gevoed door de paranoia dat elke gek op een dag kan besluiten om een groot aantal mensen neer te schieten zorgt voor een klimaat van angst. Een maatschappij die wordt gedreven door wantrouwen heeft geen toekomst, maar het is eerlijk gezegd ondenkbaar dat in de grip van het militair-industrieel-mediacomplex ruimte is voor collectieve herbezinning…door de blanke bevolking die geïnstitutionaliseerd racisme bewust of uit desinteresse laat voortleven.

Een kreupel Amerika lijkt kansen te bieden voor Europa, ware het niet dat de continenten teveel verweven zijn. Voorlopig zit Europa vast aan een militair bondgenootschap dat zich vooral bezighoudt met het trollen van Rusland, zonder enig voordeel voor West-Europa. En natuurlijk kan Europa definitief worden gebonden met het beruchte TTIP-handelsverdrag dat Obama, op verdachte wijze maar door de strot blijft duwen. Er zijn talloze redenen om TTIP af te wijzen, maar het grote plaatje is dat Europa gewoonweg niet in de afgrond moet worden getrokken door een rijke, corpulente klimmer met een grote bek die strompelend teveel gevaarlijke bewegingen maakt.

De waarschuwing van The Sheep Look Up

“No one except possibly the late John Brunner, in his brilliant novel The Sheep Look Up, has ever described anything in science fiction that is remotely like the reality of 2007 as we know it.”

                           William Gibson

Ik heb net in opdracht van WORM een essay afgeleverd over Philip K. Dick waar ik allerlei huidige thema’s aan ophang en daar komt toch even weer de vraag ter sprake in hoeverre sciencefictionschrijvers de toekomst voorspellen. Tegelijkertijd heb ik net John Brunners The Sheep Look Up (1972) uitgelezen, dat een voorzichtige comeback aan het maken is omdat sommige lezers er een Amerika onder president Trump in herkennen. Nu wordt Trump helemaal geen president en hopelijk wordt de maatschappij van The Sheep Look Up ook geen realiteit.

The Sheep Look Up is een van de ongemakkelijkste boeken die ik ooit heb gelezen. Brunner is ambitieus en beschrijft opgedeeld in 12 maanden het leven in een Amerika dat gebukt gaat onder milieuvervuiling, buitenlandse militaire avonturen en onder leiding staat van een machteloze president met de bijnaam Prexy. De caleidoscopische opzet met talloze personages zorgt ervoor dat het even duurt voordat je grip krijgt op de tekst en daarna is het vooral emotioneel afzien, vanwege het continue onrecht (de verlichting van humor in zijn vorige boek Stand on Zanzibar is hier compleet afwezig.)

Brunner schreef een compromisloos toekomstvisioen dat uiteindelijk meer zegt over het begin van de jaren zeventig. Want natuurlijk is er geen internet in deze toekomst, geen smartphone en is het pure milieuvervuiling in plaats van klimaatverandering dat het grote gevaar vormt. De manier waarop tegenstanders van de overheid worden uitgeschakeld is veel meer een uitwerking van de modus operandi van FBI/CIA totdat de Church Commissie ingreep. Tegenwoordig word je als dissident/klokkenluider juridisch platgewalst (dodelijk geweld is nu meer het product van politiekorpsen als arbitrair opererende racistische doodseskaders.) Een politiek tegengeluid is nu ook niet afhankelijk van een charismatisch leider als Austin Train maar meer een verzameling van “sterren” die in de repressieve tolerantie hun boodschap kunnen verkondigen (Naomi Klein, Yanis Varoufakis, Noam Chomsky). Edward Snowden is misschien het dichtst dat we bij een Austin Train komen, een inspirator in de Informatieoorlogen.

Maar details zijn altijd lastig te voorspellen, het drukkende gevoel van The Sheep Look Up is daarentegen zeer actueel, alsof we met vuur spelen en dit deprimerende scenario heel eenvoudig bewaarheid kan worden. Als waarschuwing is het onovertroffen.

Retro op de juiste manier gebruiken

Wijze woorden van Lapo Elkann in Man Got Style (had ik al gezegd dat het een cool tijdschrift is?):

When we speak about retro I would say that retro applied in a modern and futuristic way is an asset. Retro applied in a nostalgic way can be a limitation to a brand, a product and a company. One has to be very cautious about how one applies retro. I have worked with retro on the Fiat 500, on the Baglietto boat MV 13, on all the retro shapes of eyewear but always focussing on giving innovative materials to each and every shape. The nostalgic part can be a tricky part, a dangerous part. The reality is we’re seeing in the industry – not only of footwear, eyewear, cars, in many different industries – a lot of the creatives are bringing a retro feel to their product, but in the feel they’re always applying innovative materials. Because with retro there needs to be a reason why. When I did the bespoke for Gucci I chose a retro fit but with a modern shape. Retro often has amazing stories to tell, but often the present and the future has amazing stories to tell too.

Deel 2 is ook vermakelijk.

Vooruitgang of nieuwigheid?

"So if the future is possible today, why is it still the future?"

Om DJ Shadow te citeren: "It's the money." En de gebrekkige samenwerking tussen apparaten. Aldus Christian Cantrell in 'The future is disappearing: How humanity is falling short of its grand technological promise' (Salon.com). Hij maakt ook een belangrijk onderscheid tussen vooruitgang en nieuwigheid:

Progress is about increasing access to information and media as opposed to imposing artificial restrictions and draconian policies; it’s about empowering the world to do more than just shop more conveniently, or inadvertently disclose more highly targetable bits of personal information; it’s about trusting your customers to do the right thing, providing real and tangible value, and holding yourself accountable by giving all the stakeholders in your business the ability to walk away at any moment. And it’s about sometimes taking on a challenge not only for the promise of financial reward, but simply to see if it can be done, or because you happen to be in a unique position to do so, or because humanity will be the richer for it.

De toekomst in 1981

World of Tomorrow: School, Work and Play (1981) van Neil Ardley. Mooi voorbeeld van de manier waarop ideeën over de toekomst soms uitkomen (de elektronische bibliotheek, online shoppen, computer criminaliteit) maar de esthetiek uiteindelijk volstrekt anders is. Hier vind je alle scans van het boek.

De maanlanding en het idee van de toekomst

Lynn Barber in gesprek met J.G. Ballard voor Penthouse (1970) uit Extreme Metaphors, de zeer uitgebreide interviewbundel van Ballard (onlangs verschenen in paperback):

We're ahead of the clock, that's the whole point. It's like Buckminster Fuller, you know, saying that World War III is already over and we lost. People aren't interested in the future anymore. The greatest casualty of World War II, I think, was that the past ceased to have moral authority for people, the authority of precedent, tradition, one's father, social background, everything. That ended with World War II, and thank God. But what has happened in the twenty-five years since then is that the future has become a casualty too. One could say that the moon landing was the death knell of the future as a moral authority. No one thinks the future is going to be a better place- most people think it's going to be a worse place. 

De stad van morgen

Fijn interview met Kim Stanley Robinson, de zeer productieve sciencefictionschrijver. Veel intrigerende observaties ook over het schrijfproces. Over de plaats van de stad in de nabije toekomst:

And I think cities are better for the planet’s environmental future than suburban sprawl, which I see so much of in California.
  
So: green cities, neo-traditional design and town planning, densification, white and solar rooftops, garden zones, pedestrian zones, mass transit; and also better agriculture to feed the urban populations, including habitat zones that connect up, so that we’re sharing the planet well with the other life forms, especially the mammals that are suffering so in the current dispensation. 

There is, in short, an integrated total design, including an energy and agricultural vision that could keep all the parts of the ecosystem well, including us. It's still emerging but the outlines are clear, it’s only a matter of building it and enacting it. It is not a technical problem so much as an economic problem, meaning a justice problem. I think it is the big project of the next century or two. And cities will be a major part of it.

Black Mirror

Heb gisteren achterelkaar twee van de drie nieuwe afleveringen van Black Mirror gekeken. Geweldige unheimliche toekomst-van-morgen verhalen (en ondanks de beklemmende aspecten zuiver anti-retro.) VPRO schijnt eindelijk wakker te zijn geworden en zal de eerste serie gaan uitzenden (informatie daarover is enigszins schimmig). Vorig jaar schreef ik een essay over de eerste serie voor Holland SF:

Black Mirror: De Nieuw Omgangsvormen

Een premier die zich gedwongen ziet om de hoofdrol te spelen in een vernederend mediaspektakel. Een maatschappij gebouwd rond een talentenshow. Het alledaagse leven wanneer iedereen ervaringen direct kan opslaan en weer afspelen. De driedelige miniserie Black Mirror (2011) is de tijdige terugkeer van zowel inventieve Britse televisiesciencefiction als de vraag hoe de wereld van morgen eruit kan gaan zien. De laatste televisieserie die een serieuze poging waagde was het Amerikaanse Wild Palms (1993) dat achteraf gezien veel ideeën te radicaal projecteerde (met name op politiek gebied en de staat van virtual reality). Omdat de serie nog niet in Nederland is uitgezonden zal ik proberen belangrijke plotwendingen buiten beschouwing te laten. In zekere zin zijn die ook van secundair belang in een serie die wordt voortgestuwd door ideeën en sfeer.

De wereld waarin Black Mirror zich afspeelt is die van de nabije toekomst. Hier geen ruimteschepen, intergalactische oorlogen of buitenaards leven. Het zijn geen toekomstdromen maar potentiële nachtmerries die, omdat ze zo dicht op het heden zitten, een vreemde naargeestigheid uitademen. Het eerste deel The National Anthem kan zich zelfs in het heden afspelen. Wat schrijver Charlie Brooker poneert is een situatie waar wij onbewust naar toe hebben gewerkt en die totaal onverwacht realiteit zou kunnen worden. De Britse premier wordt op een ochtend gewekt en krijgt een video onder ogen van de gekidnapte prinses Susannah. Binnen een dag moet worden voldaan aan de gestelde eis want anders zal ze worden vermoord. De eis is dat de premier live op televisie seks zal hebben met een varken.

         In koortsachtig tempo volgen we hoe de premier hoopt op een snelle ontknoping van de gijzeling om zijn vernederende lot te kunnen ontlopen. Maar voorbij plotontwikkelingen gaat The National Anthem over hedendaagse technologie en hoe dit ons sociale gedrag verandert. Brooker deed in een interview met The Guardian weinig mysterieus over het overkoepelende thema van de serie:

"If technology is a drug – and it does feel like a drug – then what, precisely, are the side-effects? This area – between delight and discomfort – is where Black Mirror, my new drama series, is set. The "black mirror" of the title is the one you'll find on every wall, on every desk, in the palm of every hand: the cold, shiny screen of a TV, a monitor, a smartphone.”

Wat The National Anthem tastbaar maakt, terwijl we dit zelf zouden moeten kunnen ontwaren, is de manier waarop technologie alles zichtbaar maakt. Het strategisch geheimhouden van de videoboodschap van de prinses waarin ze de situatie en eisen uitlegt is binnen negen minuten onmogelijk wanneer het op YouTube verschijnt. Britse media verzwijgen in het begin met enige tegenzin de kidnapping, maar dankzij buitenlandse media en internet blijkt een embargo snel onmogelijk vol te houden. Via sms houdt een lid van het team van de premier een journaliste stiekem op de hoogte. Een eerste tegenzet om de kidnapper te misleiden mislukt door een achteloos genomen foto die meteen via twitter wordt verspreid. Hoewel de druk op de premier om de eis in te willigen vanuit het koninklijk huis en het kabinet groot is, laat The National Anthem vooral zien hoe meedogenloos het publiek is. Eerst lacherig, want het is toch maar een politicus, daarna rationeel hard omdat het een hoger doel dient. In die zin maakt Brooker de unieke, paradoxale zichtbare eenzaamheid van publieke figuren voelbaar, machthebber maar tegelijkertijd slaaf van opiniepeilingen die op directe wijze het beslissingen en beleid sturen. De conclusies van The National Anthem zijn zeer wrang maar wat vooral blijft hangen is een gevoel van onbehagen, alsof onze informatietechnologieën geen afstand meer kennen maar op onze lichamen plakken. Een claustrofobische maatschappij.

15 Million Merits, het tweede deel van de serie, speelt verder in de toekomst en heeft het karakter van een klassieke sciencefiction dystopie. We maken kennis met een wereld waarin individuen ’s ochtends wakker worden in een kamer waarvan de muren zijn opgebouwd uit beeldschermen. Werk bestaat uit het stationair fietsen waarmee energie wordt opgewekt (mensen met overgewicht, een onderklasse, leven als schoonmaker.) Tijdens het fietsen kan men zappen langs ontelbare mediaprogramma’s waarvan een alle fietsers obsedeert: een talentenshow. Het fietsen genereert niet alleen elektriciteit maar ook punten (merits genaamd). Bij ongeoorloofd gedrag (het wegzappen van advertenties en het pornografische programma Wraith Babes ) worden punten afgetrokken. Na het behalen van vijftien miljoen punten krijgt men de kans om mee te doen aan de talentenshow en de belofte van een leven zonder fietsen.

         15 Million Merits combineert op slimme wijze een aantal motieven uit het heden en bouwt hier een complete maatschappij omheen. Brooker laat de centrale plek van entertainmentvormen in onze levens zien en verbindt deze slim met elkaar. Een digitale avatar, zoals we inmiddels kennen van spelcomputers als Nintendo Wii, speelt een belangrijke rol in het toekomstige leven. De talentenshow als model voor entertainment is nu al overheersend, alleen is het hier nog platter, bijna niet meer verbonden met dromen van beroemdheid maar bijna puur een sprong naar een beter en zorgeloos leven. Het is duidelijk geen opbeurend toekomstbeeld, de uniforme grijze kleding helpt niet, maar Brooker voegt weer een belangrijke laag toe: de sociale omgangsvormen. Iedereen is voornamelijk gericht op zijn scherm waardoor sociaal contact tot een minimum wordt beperkt. De lage corpulente klasse wordt voornamelijk genegeerd of anders beschimpt. Ambitie is enkel gericht op het winnen van de talentenshow, verlangen voor een ander opgevangen met de verplichte pornografie. Dit is een maatschappij waarin men wordt geacht om als puur individu te functioneren. Macht en politiek zijn dan ook compleet onzichtbaar geworden. Hier lijkt Brooker de conclusies van een film als Network (1976) te volgen: wanneer het hoofdpersonage een radicaal gebaar dreigt te maken zal het systeem het ongenadig onderdeel van zichzelf maken zonder de handen vuil te hoeven maken aan repressie.

Brooker liet de laatste aflevering The Entire History of You door Jesse Armstrong schijven zonder dat de beslissing de toon van serie op enige wijze veranderde. Integendeel, want The Entire History of You is de vervolmaking van de voorgaande observaties dat technologie het sociale leven op radicale wijze veranderd. Na een beoordelingsgesprek blijft een enkele zin van het assessmentteam de hoofdpersoon achtervolgen. Op een etentje met kennissen die avond komt het ter sprake en dan is al duidelijk dat een groot deel van de bevolking een implantaat achter de oren heeft waarmee men alle ervaring opneemt en weer kan afspelen (de re-do), zowel privé “achter de ogen” als openbaar op televisies. Het is een wereld van het perfecte geheugen.

Wat The Entire History of You zo indringend maakt is niet alleen de nadelen van een perfect geheugen zodra gevoelens van jaloezie zich opdringen, maar vooral de manier waarop mensen met elkaar omgaan. Sciencefiction heeft traditioneel de neiging gehad om mensen op een afstandelijk rationele manier met nieuwe technologieën te laten omgaan. En dit werkt door in de taal en het sociale gedrag. Wat Black Mirror keer op keer laat zien is dat technologie de omgangsvormen verandert en op een manier die zo realistisch is dat we bepaalde contouren al in het heden herkennen. In The Entire History of You is dat een hooghartig sarcastisch, permanent ironische manier van communiceren. Technologie is dan niet zozeer een emotioneel schild als een spiegel waarmee communicatie een vreemde agressief afstandelijke vorm krijgt. In het geval van het perfecte geheugen worden details en gebaren belangrijker dan de beweging van een conversatie. De permanente zichtbaarheid die zelfgeobsedeerd gedrag stimuleert is een vruchtbare bodem voor conflicten en zal op sluimerende wijze het einde van de sociale relatie veroorzaken.

         In extreme vorm wordt dit duidelijk wanneer het echtpaar na een ruzie seks heeft maar ze allebei re-do’s bekijken van vroegere liefdevollere seks. De boodschap kan niet duidelijker zijn overgekomen. Funes el memorioso het korte verhaal van Jorge Luis Borges maakte op meer melancholische wijze duidelijk dat een perfect geheugen een vloek is. De jonge man in dat verhaal leeft teruggetrokken in duisternis, verloren in een overweldigend bouwsel van herinneringen. Black Mirror is een wereld van gesloten systemen, claustrofobisch, een duister labyrint zonder uitwegen. De oplossingen die de hoofdpersonen verzinnen zijn radicale gebaren maar het schenkt ze om verschillende redenen een valse bevrijding. Het vormt als geheel ook een vorm van waarschuwende sciencefiction die we niet meer gewend zijn, het roept een gevoel op van “dit nooit!” Gevolgd door de vraag of het niet al te laat is om het te voorkomen. Maar dat gevoel werd voorheen opgewekt door een angst voor de massamoord van de atoomoorlog of de levende nachtmerrie van de politiestaat. Black Mirror is op alle niveaus doordrongen van een nieuwe angst, een wereld van perfecte controle zonder machtsoefening, zonder discipline. In de zwarte spiegel hypnotiseren we onszelf.